تألیفات رجالی قرن پنجمتالیفات رجالی قرن پنجم هجری بیست و سه مورد می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - ذکر من روی الحدیث من بنی ناشرة ۳ - کتاب طرق خبر الولایة ۴ - الزیادات علی ابی العباس بن سعید ۵ - المصابیح فی ذکر من روی عن الائمة ۶ - تاریخ ابن الحاشر ۷ - الفهرست ابن عبدون ۸ - رجال الشیعة ۹ - الفهرست کراجکی ۱۰ - تاریخ ابن الغضائری ۱۱ - تکملة رسالة ابی غالب الزراری ۱۲ - فهرست الاصول ۱۳ - فهرست المصنفات ۱۴ - رجال النجاشی ۱۴.۱ - انگیزه مؤلف ۱۴.۲ - اسامی کتاب ۱۴.۳ - چاپ‌های کتاب ۱۴.۴ - حواشی کتاب ۱۴.۵ - ترتیب‌های کتاب ۱۵ - اختیار معرفة الرجال ۱۵.۱ - ویژگی متن کتاب ۱۵.۲ - ترتیب‌های کتاب ۱۵.۳ - تعلیقات و حواشی ۱۶ - رجال الطوسی ۱۶.۱ - محتوای کتاب ۱۶.۲ - اسامی کتاب ۱۷ - مشیخة الاستبصار ۱۷.۱ - محتوای کتاب ۱۷.۲ - شروح کتاب ۱۸ - الفهرست شیخ طوسی ۱۸.۱ - چاپ‌های دیگر کتاب ۱۸.۲ - ترتیب‌های کتاب ۱۹ - مشیخة التهذیب ۱۹.۱ - شروح کتاب ۲۰ - رجال عثمان التغلبی ۲۱ - الرجال لابن الغضائری ۲۲ - معجم رجال ابی المفضل ۲۳ - کتاب فی طرق الحدیث المروی فی الصحابی ۲۴ - عناوین مرتبط ۲۵ - پانویس ۲۶ - منبع ۱ - الاشتمال فی معرفة الرجالجوهری بغدادی، احمد بن محمد (م ۴۰۱ ق) مؤلف کتاب الاشتمال فی معرفة الرجال و من روی عن امام امام می‌باشد. این کتاب، مشتمل بر فهرستی از اسامی راویان ائمه (علیهم‌السّلام) و بر اساس ترتیب طبقات اصحاب امامان (علیهم‌السّلام) است. اسامی راویان هر یک از ائمه معصوم (علیهم‌السلام)، به طور مستقل و بر اساس ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. روش دسته بندی راویان، مانند ترتیب رجال الطوسی و رجال البرقی است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان ذکر شده و نیز با عنوان‌های رجال ابن عیاش الجوهری و الشامل فهرست نموده است. ۲ - ذکر من روی الحدیث من بنی ناشرةذکر من روی الحدیث من بنی ناشرة نیز از کتب جوهری بغدادی است. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را فهرست نموده است. ۳ - کتاب طرق خبر الولایةقنانی کاتب، علی بن عبد الرحمان (م ۴۱۳ ق) صاحب کتاب طرق خبر الولایة می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را فهرست نموده است. ۴ - الزیادات علی ابی العباس بن سعیدابن نوح سیرافی، احمد بن علی بن عباس (م ح ۴۲۰ ق) مؤلف کتاب رجالی، الزیادات علی ابی العباس بن سعید فی رجال جعفر بن محمدعلیهماالسلام می‌باشد. این کتاب در تکمیل رجال ابن عقده (که مشتمل بر فهرست اسامی اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) بوده) تالیف شده است. نجاشی، این کتاب را با وصف «مستوفی» آورده است و شیخ طوسی در الفهرست ، نام مؤلف آن را «احمد بن محمد بن نوح السیرافی، یکنی ابا العباس» و کتاب را با عنوان الرجال الذین رووا عن ابی عبدالله (علیه‌السّلام) معرفی نموده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان الزیادات علی اخبار ابی العباس بن سعید (یعنی ابن عقدة) فی رجال جعفر بن محمد علیهماالسلام، فهرست نموده است. ۵ - المصابیح فی ذکر من روی عن الائمة۱۱۶. المصابیح فی ذکر من روی عن الائمة علیهم‌السلام لکل امام. این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویان هر یک از معصومان علیهم‌السّلام به طور مستقل است. شیخ طوسی در الفهرست ، در شرح حال این مؤلف، وی را «احمد بن محمد بن نوح السیرافی» معرفی نموده و نام این کتاب را در فهرست آثار وی نیاورده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان المصابیح فیمن روی عن الائمة علیهم‌السلام لکل امام امام، فهرست نموده است. ۶ - تاریخ ابن الحاشرابن عبدون بزاز، احمد بن عبد الواحد (م ۴۲۳ ق) از علمای قرن پنجم و صاحب کتاب التاریخ می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان تاریخ ابن الحاشر، فهرست نموده است. ۷ - الفهرست ابن عبدونالفهرست یکی دیگر از آثار ابن عبدون می‌باشد. در رجال النجاشی ، در شرح حال احمد بن عبد الواحد بن احمد بزاز، معروف به ابن عبدون، نامی از این کتاب نیامده است؛ لیکن شیخ طوسی در الفهرست، در شرح حال ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی ، نام این کتاب را آورده و از آن، نقل قول دارد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان رجال ابن الحاشر و نیز با عنوان رجال ابن عبدون و در مصفی المقال [۲۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص ۱۹.
با عنوان الفهرست، فهرست نموده است. شایان ذکر است که احتمال اتحاد میان این کتاب و کتاب التاریخ، وجود دارد.۸ - رجال الشیعةعلم الهدی، علی بن الحسین (مشهور به سید مرتضی ) (۳۵۵ - ۴۳۶ق) از علمای بزرگ قرن پنجم و صاحب کتاب ارزشمند رجال الشیعة می‌باشد. [۲۴]
عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۱۲۰، ش۱۹۲۷.
ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان، در شرح حال جبلة بن محمد، از این کتاب نقل قول دارد. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان رجال السید علم الهدی فهرست نموده است. ۹ - الفهرست کراجکیکراجکی ، محمد بن علی (م ۴۴۹ق) صاحب کتابی با عنوان الفهرست می‌باشد. [۲۶]
ابن طاووس، سید علی، الدروع الواقیة، ص۲۴۸.
رضی الدین علی بن موسی بن جعفر بن طاووس در الدروع الواقیة، از این کتاب نقل قول دارد. محقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان فهرست الکراجکی و نیز با عنوان رجال ابی الفتح محمد بن علی بن عثمان الکراجکی ، فهرست نموده است. ۱۰ - تاریخ ابن الغضائریغضایری، احمد بن حسین بن عبیدالله (نیمه اول ق ۵) صاحب کتاب تاریخ ابن الغضائری. [۲۹]
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۷۷، ش۱۸۲.
این کتاب، مشتمل بر شرح حال و تاریخ وفات راویان حدیث شیعه و اهل سنت است. در رجال النجاشی، در شرح حال «احمد بن محمد بن خالد برقی»، از این کتاب نقل قول آمده است. محقق تهرانی آورده است که این کتاب، بعد از وفات احمد بن حسین غضایری، در اختیار نجاشی بوده است. وی در الذریعة این کتاب را فهرست نموده است. ۱۱ - تکملة رسالة ابی غالب الزراریتکملة رسالة ابی غالب الزراری. [۳۱]
چاپ شده در ضمن: رسالة ابی غالب الزراری، تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، قم: مرکز البحوث و التحقیقات الاسلامیة، ۱۴۱۱ق، ۳۵۶ص (ص ۱۸۵ - ۱۹۴)، اول.
ابو غالب زراری (م ۳۶۸ق) به منظور معرفی خود و بزرگان خاندان اعین به نوه‌اش کتابی با عنوان رسالة ابی غالب الزراری تالیف نموده که مشتمل بر فواید رجالی، معرفی راویان آل اعین و غیر آنها و کتابشناسی است. پس از آن، حسین بن عبید الله غضایری، در کتاب‌ها و نوشته‌ها به اسامی اشخاصی برخورده است که به خاندان اعین مربوطاند و در این رساله ذکر نشده‌اند و بر همین اساس، کتاب تکملة رسالة ابی غالب الزراری را در تکمیل آن، با ذکر نام و طریق اشخاص، تالیف نموده است. این تکمله در چاپ‌های مختلف، پس از متن رسالة ابی غالب الزراری آورده شده است. چاپ دیگر این تکمله در ضمن کتاب رسالة فی آل اعین، شرح سید محمد علی موسوی موحد ابطحی اصفهانی (اصفهان: مطبعة ربانی، ۱۳۹۹ق) است. ۱۲ - فهرست الاصولفهرست الاصول. شیخ طوسی در مقدمه الفهرست، متذکر شده است که وی دارای دو کتاب بوده که یکی از آنها فهرست در اصول بوده که از آن نسخه برداری نشده است و متاسفانه، به وسیله ورثه وی از بین رفته است. ۱۳ - فهرست المصنفاتفهرست المصنفات. شیخ طوسی در مقدمه الفهرست، متذکر شده است که وی، دارای دو کتاب بوده که یکی از آنها فهرست در مصنفات بوده که از آن نسخه برداری نشده است و متاسفانه، به وسیله ورثه وی از بین رفته است. ۱۴ - رجال النجاشینجاشی اسدی کوفی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن عباس (۳۷۲ - ۴۵۰ق) صاحب کتاب با ارزش رجالی، رجال النجاشی، می‌باشد. [۳۴]
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق: سید موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ ق، ص۴۹۶، چاپ ششم.
این کتاب، یکی از چهار کتاب اصلی علم رجال است و به دلیل اعتبار آن، از دیرباز، مورد مراجعه و استناد بوده است. نام اصلی کتاب، فهرست اسماء مصنفی الشیعة است؛ اما به رجال النجاشی مشهور شده است. ۱۴.۱ - انگیزه مؤلفمؤلف در مقدمه مختصر خود، انگیزه‌اش از تالیف این کتاب را کلام سید مرتضی (مشهور به علم الهدی) بیان داشته که گفته است: مخالفان ما اظهار می‌دارند که شما صاحب بزرگان و تالیفاتی نیستید. به همین دلیل، مؤلف این کتاب را در بیان فهرست اسامی مؤلفان شیعه و غیر شیعه که در مورد شیعه کتاب نوشته‌اند، بر اساس ترتیب حروف الفبا، در دو جزء تنظیم نموده است. جزء اول، از حرف «الف» تا «ظ»، و جزء دوم، از حرف «عین» تا «ی» ادامه می‌یابد و به ذکر کنیه اشخاصی که به کنیه مشهورند، خاتمه می‌یابد. شایان ذکر است که مؤلف، قبل از شروع حرف «الف»، شرح حال شش نفر از مؤلفانی را که در صدر اسلام می‌زیسته‌اند، به طور مستقل آورده است. در شرح حال مؤلفان، نام، کنیه، لقب، نسب، قبیله، محل تولد و سکونت، خاندان، طبقه، تاریخ حیات، مذهب، توثیق یا تضعیف، مدح یا ذم، تعداد احادیث و فهرست تالیف‌ها مشخص شده است. در بیان طبقه مؤلفان، نجاشی به منظور شناخت مؤلف و تمیز وی از دیگران، امام یا امامان و راویان مهمی را که از آنها روایت دارند، مشخص نموده است. ۱۴.۲ - اسامی کتابمحقق تهرانی در الذریعة این کتاب را با عنوان فهرست اسماء مصنفی الشیعة ومصنفاتهم و ابن حجر عسقلانی در لسان المیزان، با عنوان رجال الشیعة فهرست نموده‌اند. ۱۴.۳ - چاپ‌های کتابچاپهای دیگر این کتاب عبارت‌اند از: ۱ - الرجال، تهران: مرکز نشر کتاب، ۳۶۰ ص، رقعی. [۳۶]
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، الرجال، تهران: مرکز نشر کتاب، ص۳۶۰، رقعی.
۲ - رجال النجاشی، تحقیق و مقدمه: محمد هادی یوسفی غروی، سنگی، رقعی. ۳ - بمبئی: ۱۳۱۷ ق، سنگی. ۴ - تحقیق: محمد جواد نایینی، مقدمه: جعفر سبحانی، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۰۸ ق، ج۲. ۱۴.۴ - حواشی کتابحاشیههایی که بر کتاب رجال النجاشی نوشته شده عبارت‌اند از: حاشیه محمد بن حسین حارثی عاملی (شیخ بهایی) (م ۱۰۳۱ق). حاشیه امیر نجم الدین (م ق ۱۱)، که با عنوان رجال الامیر نجم الدین آمده است. حاشیه عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱). حاشیه احمد بن صالح بحرانی قطیفی (م ۱۳۱۵ق). حاشیه ابو الفضل نوری تهرانی کلانتری (م ۱۳۱۶ق). حاشیه سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۰ق). حاشیه محمود دریاب نجفی. شرح سید محمد علی موحد ابطحی، با عنوان تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال. ۱۴.۵ - ترتیب‌های کتاب«ترتیب»های تالیف شده بر رجال النجاشی عبارت‌اند از: ترتیب عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱). ترتیب محمد تقی خادم انصاری (م ق ۱۱). ترتیب داوود بن حسن بحرانی (م ق ۱۲). طوسی، محمد بن حسن (۳۸۵ - ۴۶۰). ۱۵ - اختیار معرفة الرجالاختیار معرفة الرجال، المعروف به «رجال الکشی». [۳۷]
کشی، محمد، رجال الکشی، تصحیح و تحقیق: حسن مصطفوی، مقدمه: محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی (کنگره هزاره شیخ طوسی)، ش۱۳۴۸، ص۳۴۳.
[۳۸]
کشی، محمد، رجال الکشی، تصحیح و تحقیق: حسن مصطفوی، مقدمه: محمد واعظ زاده خراسانی، مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی (کنگره هزاره شیخ طوسی)، ش۱۳۴۸، ص۶۱۶.
تصحیح: علی محلاتی حائری، بمبئی: مصطفویة، ۱۳۱۷ق؛ تصحیح و تعلیق: سید احمد حسینی، کربلا. مؤسسة اعلمی، با عنوان «رجال الکشی»؛ تصحیح و تعلیق: میرداماد استرآبادی، تحقیق: سید مهدی رجایی، مؤسسة آل البیت علیهم‌السّلام لاحیاء التراث، ج۲.کتاب رجال الکشی تالیف محمد بن عمر بن عبد العزیز کشی (ق ۴)، که معرفة الناقلین نام داشته، دارای غلط‌های زیادی بوده است و مرحوم شیخ طوسی، برای رفع این غلطها آن را تلخیص نموده است. درباره اصل رجال الکشی، نظریه‌های مختلفی وجود دارد، از جمله این که مشتمل بر عامه و خاصه بوده است و شیخ طوسی، تنها رجال خاصه را بیان کرده است. ۱۵.۱ - ویژگی متن کتابمتن کتاب، در بردارنده روایات و اخبار رجال و راویان حدیث است. اسامی رجال بر اساس اصحاب رسول اکرم و اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) باب بندی نشده‌اند و حتی ترتیب الفبا در آنها مراعات نشده است؛ اما با یک سیر اجمالی روشن می‌گردد که معرفی طبقات، همراه با تقدم و تاخر تاریخ زندگی رجال، تا حدودی مورد نظر بوده است، به طوری که با روایات منقول از بعضی صحابیان رسول اکرم و یاران حضرت علی (علیه‌السّلام) روایت‌ها شروع می‌شوند و سپس به ترتیب، اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) ذکر شده‌اند و به رجال عصر [[|غیبت صغری]] ختم می‌شود. با بررسی روایت‌های این کتاب می‌توان تاریخ تشیع در عصر حیات ائمه معصوم (علیهم‌السّلام) و تشکل‌های شیعیان و فرقه‌ها و دسته بندی‌های داخلی شیعه را مشخص نمود. همچنین این روایت‌ها مشخص کننده خط مشی شیعه در قبال دستگاه خلافت بنی امیه و بنی عباس است. این کتاب در شش جزء تنظیم شده است. در مقدمه آقای محمد واعظ زاده خراسانی درباره خصوصیت‌های این کتاب و چگونگی تصحیح آن، بحث شده است. محقق کتاب، زندگی نامه مؤلف و مباحثی را در ذکر نسخه‌های خطی‌ای که در تصحیح مورد مراجعه بوده‌اند، بیان داشته است و در آخر کتاب، فهرست مفصلی تنظیم و ارائه نموده است. ۱۴.۵ - ترتیب‌های کتاب«ترتیب»هایی که بر این کتاب نوشته شده، عبارت‌اند از: ترتیب سید یوسف بن محمد حسینی عاملی (م ق ۱۰). ترتیب محمد بن حسام الدین جزایری مشرفی (زنده در ۱۰۴۲ ق). ترتیب حسام الدین جزایری (ق ۱۱). ترتیب عنایة الله قهپایی (ق ۱۱). ترتیب داوود بن حسن بحرانی (ق ۱۲). ۱۵.۳ - تعلیقات و حواشیتعلیقات و حواشی‌ای که بر این کتاب نوشته شده، عبارت‌اند از: تعلیقه میر محمد باقر استر آبادی (میرداماد) (م ۱۰۴۱ ق). حاشیه عنایة الله قهپایی (ق ۱۱). شایان ذکر است که واعظ زاده خراسانی از حسن مصطفوی نقل می‌نماید که چاپ بمبئی، دارای حدود چهار هزار غلط چاپی است. ۱۶ - رجال الطوسیرجال الطوسی، [۳۹]
شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۵ ق، ص۵۲۸، قم: منشورات الشریف الرضی، افست از نسخه نجف
[۴۰]
شیخ طوسی، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق، ص۵۹۶، چ اول.
این کتاب، یکی از چهار کتاب اصلی رجال شیعه به حساب می‌آید که مشتمل بر فهرستی از اسامی اصحاب و راویان معصومان (علیهم‌السلام)، شامل اشخاص امامی و غیر امامی است که در مجموع، ۶۴۲۹ مورد را شامل می‌شود.۱۶.۱ - محتوای کتابکتاب، در سیزده باب تنظیم شده است: دوازده باب، به اصحاب و راویان از معصومان (علیهم‌السّلام) که مستقیما از ایشان روایت نقل کرده‌اند، اختصاص یافته است. در این بخش، اسامی اصحاب و راویان هر معصوم، به طور مستقل و با ترتیب حروف الفبا تنظیم شده است. باب سیزدهم، شامل فهرست اسامی راویانی است که به صورت مستقیم، از معصوم (علیهم‌السّلام) روایت ندارند. البته در این باب به نام برخی راویان نیز بر می‌خوریم که در زمره اصحاب معصومان (علیهم‌السّلام) هم آورده شده‌اند که درباره آنها بحث‌ها و توجیهاتی از طرف علمای رجال، مطرح شده است. مقدمه محقق، مشتمل بر معرفی مختصر کتاب‌های اصلی علم رجال و بررسی ویژگی‌های کتاب و چگونگی تحقیق آن است. ۱۴.۲ - اسامی کتابمرحوم عنایة الله قهپایی نیز ترتیب رجال شیخ الطائفة و سید حسین طباطبایی بروجردی (م ۱۳۸۱ق) اصلاح و مستدرک رجال الطوسی را تالیف نموده‌اند. گفتنی است در مواردی که لسان المیزان، نقل قولی از رجال الطوسی آورده است، این کتاب را با عنوان «رجال الشیعة» نام برده است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان کتاب الابواب و اخبار الرجال و رجال شیخ الطائفة و رجال الشیخ ابی جعفر محمد فهرست نموده است. ۱۷ - مشیخة الاستبصارمشیخة الاستبصار. [۴۵]
شیخ طوسی، الاستبصار. تهران: دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۳ ش، ج۴، ص۳۰۳ - ۳۴۳)، چ اول.
۱۶.۱ - محتوای کتابشیخ طوسی، همچنان که در مقدمه مشیخة الاستبصار آورده است، در جلد اول این کتاب، روایت‌ها را با سند کامل، از شیخ خود تا معصوم (علیه‌السّلام) بیان نموده است؛ اما در جلد دوم و سوم و چهارم، سند احادیث را از صاحب کتاب یا اصلی که روایت را از «کتاب» یا «اصل» وی اخذ نموده است، شروع می‌نماید. پس از اتمام کتاب، به منظور رفع اشکال ارسال از روایات کتاب، اقدام به تهیه مشیخه نموده است و در آن، طریق خود را به هر یک از صاحبان «کتاب» یا «اصل»، مشخص نموده است و به این ترتیب، اختصار در اسناد نموده است. شایان ذکر است که طریق‌های ذکر شده در مشیخه الاستبصار در بردارنده جمیع موارد اختصار در سند نیست و به منظور تکمیل، در بعضی موارد، لازم است که به کتاب الفهرست و مشیخه کتاب تهذیب الاحکام ایشان مراجعه شود. همچنین بیان این نکته مناسب است که به طریق‌های ذکر شده مؤلف در آخر التهذیب و الاستبصار و همچنین طریق‌های شیخ صدوق در آخر کتاب من لا یحضره الفقیه، «مشیخه» می‌گویند، به این جهت که صاحبان کتاب‌ها و اصولی که در صدر اسناد روایات آمده‌اند، شیخ و استاد این مؤلفان هستند. ۱۷.۲ - شروح کتاببر مشیخه الاستبصار، شرح‌هایی تالیف شده‌اند که عبارت‌اند از: شرح سید حسن موسوی آل خرسان نجفی (م - ق ۱۴). شرح عباس حاجیانی دشتی (معاصر)، به نام نخبة المقال فی تمییز الاسناد و الرجال. محمد علی آل کشکول (ق ۱۳)، در تکمیل این مشیخه و مشیخه التهذیب و کتاب من لا یحضره الفقیه، کتابی با عنوان حدیقة النظار (/الانظار) فی مشیخة الفقیه والتهذیب والاستبصار، تالیف نموده است. ۱۸ - الفهرست شیخ طوسیالفهرست، [۴۶]
شیخ طوسی، الفهرست، تصحیح و تعلیق: سید محمد صادق آل بحر العلوم، قم: منشورات الشریف الرضی، ص۱۹۶.
این کتاب، یکی از چهار کتاب اصلی رجال شیعه به حساب می‌آید که در بردارنده فهرستی از مؤلفان شیعه، همراه با ذکر اسامی تالیف‌های آنهاست و در مواردی که مؤلف کتاب، سندی در مورد این مؤلفان داشته، آن را متذکر شده است و در بعضی از موارد، توثیق و یا تضعیف‌هایی را بیان کرده است. همه مؤلفانی که در این کتاب معرفی شده‌اند، از رجال شیعه امامیه هستند؛ مگر در مواردی که خود ایشان، با تعبیرهایی به آنها اشاره نموده است. اسامی مؤلفان، بر اساس حروف الفبا تنظیم شده‌اند و بر اساس شماره گذاری کتاب بالغ بر ۸۸۸ مورد است و با توجه به اشتباه‌هایی که در شماره گذاری کتاب واقع شده است، احتمالا رقم واقعی ۹۱۲ مورد است. از خصوصیت‌های این چاپ آن است که محقق با توجه به غلطها و نواقص الفهرست چاپ کلکته، اقدام به تصحیح اصل کتاب با مراجعه به اصول معتبر از کتاب‌های رجالی نموده و حاشیه‌هایی از کتاب‌های رجالی، حدیثی و تاریخی بر آن نوشته است. ۱۸.۱ - چاپ‌های دیگر کتاب۱. تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، [۴۷]
شیخ طوسی، الفهرست، تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، هند، ۳۸۳ ص، ۸۹۲ عنوان.
در ذیل این چاپ، کتاب نضد الایضاح، در شرح کتاب ایضاح الاشتباه، آورده شده است. محقق تهرانی در الذریعة این چاپ را با عنوان ترتیب فهرس شیخ الطایفة فهرست نموده و اشاره می‌نماید شخصی که اقدام بر این چاپ نموده است، در آن تصرف نموده و به آن، بعضی مطالب رجال النجاشی و رجال ابن داوود را اضافه کرده است. [۴۹]
شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة واصولهم واسماء المصنفین واصحاب الاصول، تصحیح: الویس اسپرنگر التیرولی و مولوی عبد الحق و مولوی غلام قادر، به کوشش محمود رامیار، مشهد: دانشگاه مشهد (کنگره هزاره شیخ طوسی)، ۱۳۵۱ ش، ص۵۴۴، اول.
با نام: فهرست کتب الشیعة واصولهم واسماء المصنفین واصحاب الاصول.۲. تحقیق: سید عبد العزیز طباطبایی، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی. [۵۰]
شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق: سید عبد العزیز طباطبایی، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی، ۱۴۲۰ ق، ص۶۷۶، اول (شامل ۹۱۲ عنوان).
محقق در آخر کتاب، فهرست‌های مفصل و مختلفی از جمله فهرست اعلام و فهرست کتب موجود در شرح حال مؤلفان را به همراه نام آنها، با ترتیب حروف الفبا آورده است.۳. تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة. با نام الفهرست. [۵۱]
شیخ طوسی، الفهرست، تحقیق: جواد قیومی، قم: مؤسسة نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ ق، ص۳۸۱، اول.
۱۴.۵ - ترتیب‌های کتابکتابهایی که بر محور الفهرست تالیف شده‌اند، عبارت‌اند از: ترتیب عنایة الله قهپایی (م ق ۱۱). ترتیب علی بن عبدالله اصبعی (م ۱۱۲۷ ق). کتاب معراج الکمال الی معرفة الرجال، نوشته سلیمان بحرانی ماحوزی (م ۱۱۲۱ ق)، در شرح این کتاب تالیف شده است. در تتمه این کتاب، کتاب‌های رجالی دیگر تالیف شده‌اند که عبارت‌اند از: الفهرست، تالیف: شیخ منتجب الدین. معالم العلماء ، تالیف: ابن شهر آشوب سروی. در تلخیص این کتاب، نجم الدین هذلی حلی (م ۶۷۶ ق)، کتاب تلخیص الفهرست را تالیف کرده است. ۱۹ - مشیخة التهذیبمشیخة التهذیب. منتشر شده در: تهذیب الاحکام. شرح و تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، بیروت: دار صعب - دار التعارف، ۱۴۰۱ ق. [۵۲]
شیخ طوسی، تهذیب الاحکام. شرح و تحقیق: سید حسن موسوی خرسان، بیروت: دار صعب - دار التعارف، ۱۴۰۱ ق، ج ۱۰، ص۹۱.
مرحوم شیخ طوسی، اسناد کتاب تهذیب الاحکام را از صاحب کتاب یا اصلی که روایت را از وی اخذ نموده است، شروع می‌نماید. ایشان، پس از اتمام کتاب، به منظور رفع ارسال در اسناد، اقدام به تالیف مشیخه نموده است و در آن، طریق خود را به هر یک از صاحبان «کتاب» یا «اصل»، مشخص نموده است. برای تکمیل جمیع اسناد، لازم است به مشیخه الاستبصار و کتاب الفهرست مؤلف، مراجعه شود. شایان ذکر است که عنوان موجود در کتاب، شرح مشیخة تهذیب الاحکام است و متن مشیخه، در قسمت بالای صفحات این شرح آورده شده است. ۱۷.۲ - شروح کتابشرحهای نوشته شده بر مشیخه تهذیب الاحکام عبارت‌اند از: شرح علی بن حسن خراسانی (زنده در ۱۱۱۰ ق). شرح محمد اشرف علوی عاملی اصفهانی (م ۱۱۴۵ ق). شرح سید عبدالله کبیر عاملی اصفهانی (م ۱۲۴۳ ق). شرح محمد جعفر شریعتمدار استر آبادی (م ۱۲۶۳ ق). شرح محمد حسن بروجنی (زنده در ۱۲۵۷ق)، شرح عباس حاجیانی دشتی، با عنوان نخبة المقال فی تمییز الاسناد والرجال. در تکمیل این مشیخه، مرحوم محمد علی آل کشکول (م ق ۱۳)، کتاب حدیقة النظار (الانظار) فی مشیخة الفقیه والتهذیب والاستبصار را تالیف نموده است. ۲۰ - رجال عثمان التغلبیتغلبی، عثمان بن حاتم (ق ۵)مؤلف کتاب، رجال عثمان التغلبی. [۵۳]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، ص۲۶۰.
عثمان بن حاتم تغلبی، استاد نجاشی بوده است، چنان که در رجال النجاشی در شرح حال «سعد ان بن مسلم» آمده است: «فقال استادنا عثمان بن حاتم بن المنتاب التغلبی...» . محقق تهرانی، از شرح حال‌های مختلفی که نجاشی از عثمان بن حاتم تغلبی نقل کرده است، چنین برداشت کرده که عثمان بن حاتم تغلبی، دارای کتابی در رجال بوده است و به همین دلیل، در کتاب مصفی المقال، رجال عثمان التغلبی را به این مؤلف، نسبت داده است. ۲۱ - الرجال لابن الغضائریغضایری واسطی بغدادی، احمد بن حسین (ق ۵) مؤلف کتاب الرجال لابن الغضائری می‌باشد. [۵۵]
غضائری، احمد بن حسین، الرجال لابن الغضائری، تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، قم: دار الحدیث، ۱۴۲۲ق/ ۱۳۸۰ش، ص۲۰۸، چ اول.
احمد بن طاووسحلی در کتاب حل الاشکال، این کتاب را به همراه چهار کتاب رجالی دیگر، جمع آوری نمود. سپس مرحوم شیخ عبدالله شوشتری رجال ابن غضائری را از کتاب حل الاشکال استخراج نموده است و پس از آن، عنایة الله قهپایی در مجمع الرجال، مستخرجات استاد خود مرحوم شوشتری را آورده است. محقق این کتاب با استفاده از نسخه مرحوم شوشتری و ضمن مراجعه به کتاب مجمع الرجال، متن کتاب رجال ابن الغضائری را که مشتمل بر ۱۵۹ عنوان می‌شود، بازیابی نموده است. سپس محقق در بخشی با عنوان «مستدرکات»، ضمن مراجعه به کتاب‌های رجال النجاشی، خلاصة الاقوال علامه حلی و رجال ابن داوود، مطالبی را که از ابن غضایری نقل کرده‌اند، ضمیمه نموده است که مشتمل بر ۶۶ عنوان می‌شود. در مجموع، عناوین ذکر شده، شامل ۲۲۵ مورد است که در ذیل هر یک از اسامی، مدح و ذم راوی بیان شده است. شایان ذکر است که حسن بن زین الدین عاملی (م ۱۰۱۱ق) در التحریر الطاووسی آورده است که سید احمد بن موسی آل طاووس (م ۶۷۳ق) در حل الاشکال، کتاب الضعفاء و محمد تقی شوشتری در قاموس الرجال [۵۷]
شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج ۱، ص۴۴۱.
، علاوه بر آن، کتاب الممدوحین را از تالیف‌های این مؤلف دانسته‌اند و هیچ یک از این دو کتاب، هم اکنون در دسترس نیستند و به احتمال قوی منقولات ابن غضایری (که هم اکنون در الرجال لابن الغضائری جمع آوری شده است) از محتویات این دو کتاب بوده‌اند. مقدمه محقق، مشتمل بر شرح حال مؤلف، معرفی کتاب و بیان شیوه وی در تالیف و اصطلاحات موجود در کتاب است. در نهایت، فهرست‌های علمی مختلفی از کتاب، آورده شده است.۲۲ - معجم رجال ابی المفضلقنایی، محمد بن علی بن یعقوب (ق ۵) صاحب کتاب معجم رجال ابی المفضل است. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را با عنوان معجم رجال المفضل و نیز با عنوان رجال ابی الفرج محمد بن علی بن یعقوب القنانی فهرست نموده است. ۲۳ - کتاب فی طرق الحدیث المروی فی الصحابینقیب، حسن بن احمد بن قاسم (ق ۵) مؤلف کتاب فی طرق الحدیث المروی فی الصحابی می‌باشد. محقق تهرانی در الذریعة ، این کتاب را فهرست نموده است. ۲۴ - عناوین مرتبطتألیفات رجالی قرن اول و دوم؛ تألیفات رجالی قرن سوم؛ تألیفات رجالی قرن چهارم؛ تألیفات رجالی قرن ششم؛ تألیفات رجالی قرن هفتم؛ تألیفات رجالی قرن هشتم؛ تألیفات رجالی قرن نهم؛ تألیفات رجالی قرن دهم؛ تألیفات رجالی قرن یازدهم؛ تألیفات رجالی قرن دوازدهم؛ تألیفات رجالی قرن سیزدهم؛ تألیفات رجالی قرن چهاردهم. ۲۵ - پانویس
۲۶ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تألیفات رجالی قرن پنجم هجری»، تاریخ بازیابی ۹۵/۰۱/۳۰. رده‌های این صفحه : مقالات اندیشه قم
|